Chuyên gia tâm lý: Áp lực vô hình trong mỗi gia đình, khi bố mẹ yêu bằng hy sinh, con lớn lên trong lo sợ

Nếu như trước đây, quan điểm “Bố mẹ đã hy sinh tất cả vì con” thường được xem như biểu tượng của tình thương bao la. Nhiều bậc phụ huynh làm việc quần quật, chịu đựng vất vả, sẵn sàng từ bỏ sở thích cá nhân hay những mơ ước dang dở chỉ mong con cái có cuộc sống đủ đầy hơn. Không thể phủ nhận tình yêu của bố mẹ dành cho con là điều thiêng liêng và đáng trân trọng nhất.

Nhưng đối với cuộc sống hiện đại, quan điểm này đôi khi lại mang theo áp lực vô hình mà chính bố mẹ không nhận ra, đứa trẻ cũng không biết phải làm gì với “khoản nợ” cảm xúc ấy.

Khi bố mẹ coi mọi sự hy sinh là “tất cả dành cho con”, trẻ dễ hình thành cảm giác:

“Con phải sống theo kỳ vọng của bố mẹ để đền đáp.”

“Nếu con thất bại, con làm phụ lòng bố mẹ.”

“Ước mơ của con không quan trọng bằng hy sinh của bố mẹ.”

Ảnh minh họa.

Sự hy sinh, vốn xuất phát từ tình yêu, vô tình biến thành áp lực khiến đứa trẻ khó được là chính mình. Nhiều người trưởng thành mang theo nỗi ám ảnh rằng “không được phép sai”, bởi phía sau là “cả cuộc đời bố mẹ”.

Nhiều nghiên cứu tâm lý cho thấy, khi bố mẹ luôn tỏ ra mệt mỏi, tiếc nuối, hoặc nhắc rằng mình “đã bỏ hết vì con”, trẻ dễ cảm thấy có lỗi dù không làm gì sai.

Vì vậy, tình yêu thương không nên đo bằng mức độ hy sinh, mà từ khả năng đồng hành và thấu hiểu. Nuôi dạy một đứa trẻ không phải cuộc đua chịu đựng, mà là hành trình cả gia đình cùng học cách lớn lên, trong đó bố mẹ cũng cần được chữa lành, được lắng nghe và hỗ trợ.

Chuyên gia tâm lý Quang Thị Mộng Chi.

Ở góc độ tâm lý, cảm giác “mắc nợ bố mẹ” tác động như thế nào đến sự phát triển cảm xúc và nhân cách của trẻ? 

Ở góc độ tâm lý học, cảm giác “mắc nợ bố mẹ” có thể tạo ra một áp lực vô hình nhưng rất mạnh mẽ lên sự phát triển cảm xúc và nhân cách của trẻ. Khi một đứa trẻ lớn lên trong thông điệp rằng bố mẹ đã “hy sinh tất cả”, các em rất dễ hình thành cảm giác mình phải trả nợ, phải sống thay phần kỳ vọng của bố mẹ. Điều này có thể dẫn đến hai hệ quả.

Thứ nhất, trẻ dễ phát triển cảm xúc tội lỗi mãn tính, cảm giác mình chưa bao giờ đủ tốt, chưa bao giờ xứng đáng với những gì bố mẹ dành cho. Tội lỗi kéo dài khiến các em thu mình, tránh bộc lộ nhu cầu cá nhân, và luôn lo sợ làm bố mẹ thất vọng. Lâu dài, cảm giác này có thể ảnh hưởng đến lòng tự trọng và khả năng tự đưa ra quyết định của trẻ.

Thứ hai, cảm giác “mắc nợ” có thể khiến trẻ định hình nhân cách dựa trên sự hài lòng của người khác. Các em có xu hướng sống theo “kịch bản” mà bố mẹ mong muốn, thay vì khám phá bản thân, từ đó kìm hãm sự hình thành bản sắc cá nhân.

Ở tuổi trưởng thành, những người mang tâm thế “mình phải báo đáp” thường dễ rơi vào lo âu, căng thẳng, hoặc mối quan hệ phụ thuộc, bởi họ quen đặt nhu cầu của mình xuống hàng thứ hai.Điều quan trọng là bố mẹ cần hiểu rằng tình yêu và sự chăm sóc không phải là khoản nợ để con phải trả.

Trẻ cần được nuôi dưỡng trong cảm giác được yêu thương vô điều kiện, được tôn trọng những lựa chọn cá nhân, và biết rằng giá trị của mình không nằm ở việc “đáp đền” mà ở việc sống một cuộc đời có ý nghĩa theo cách của chính mình. Khi đó, sự gắn bó gia đình mới thực sự lành mạnh và bền vững.

Làm sao phân biệt giữa một đứa trẻ biết ơn thật sự và một đứa trẻ đang sống trong trạng thái “trả nợ cảm xúc”? 

Để phân biệt rõ ràng giữa một đứa trẻ biết ơn thật sự và một đứa trẻ đang sống trong trạng thái “trả nợ cảm xúc”, chúng ta cần tinh tế quan sát cả suy nghĩ, cảm xúc lẫn cách trẻ phản ứng trong những tình huống hàng ngày.

Một đứa trẻ biết ơn thật sự thường bộc lộ sự trân trọng đối với bố mẹ thông qua những hành vi tự nhiên, nhẹ nhàng và xuất phát từ mong muốn kết nối. Các em sẵn sàng giúp đỡ, thể hiện tình cảm hoặc nói lời cảm ơn khi thấy phù hợp, chứ không bị thúc đẩy bởi nỗi sợ làm phật ý bố mẹ.

Những đứa trẻ này vẫn giữ được tính độc lập: các em dám thể hiện ý kiến riêng, dám từ chối khi cảm thấy quá tải, dám đưa ra lựa chọn của bản thân về học tập, nghề nghiệp hay các mối quan hệ. Sự biết ơn của các em đi kèm cảm giác an toàn: an toàn để được là chính mình, để được sai, và để được lớn lên theo nhịp riêng của bản thân. Lòng biết ơn ở đây là cảm xúc ấm áp, giúp trẻ phát triển sự đồng cảm, trách nhiệm và bản lĩnh.

Ngược lại, một đứa trẻ đang sống trong trạng thái “trả nợ cảm xúc” thường hành động từ áp lực nội tâm. Các em dễ cảm thấy bản thân “mắc nợ” vì bố mẹ đã hi sinh quá nhiều, nên luôn cố làm hài lòng bố mẹ bằng mọi giá. Trẻ dễ rơi vào tình trạng tự trách, sợ sai, sợ gây thất vọng, và luôn cho rằng nhu cầu cá nhân của mình là “ích kỷ”.

Trong những quyết định quan trọng, trẻ thường chọn theo mong muốn của bố mẹ chứ không dám nghĩ đến mong muốn thật sự của mình. Lâu dần, điều này làm xói mòn lòng tự trọng, hình thành cảm xúc tội lỗi mãn tính và dẫn đến việc trẻ phụ thuộc vào sự công nhận từ gia đình.

Điều cốt lõi để phân biệt hai trạng thái này nằm ở nguồn gốc cảm xúc: trẻ biết ơn hành động từ tình cảm tích cực và kết nối còn Trẻ “trả nợ cảm xúc” hành động từ lo âu, áp lực và sợ bị đánh giá.

Khi bố mẹ thường xuyên nhấn mạnh sự hi sinh của mình, trẻ dễ rơi vào vòng xoáy tội lỗi và nghĩa vụ. Nhưng khi bố mẹ nuôi dưỡng yêu thương vô điều kiện, chấp nhận con với cả điểm mạnh và điểm yếu, trẻ sẽ hình thành được lòng biết ơn đúng nghĩa, nhẹ nhàng, tự nhiên và bền vững.

Làm thế nào để bố mẹ thể hiện tình yêu và mong muốn tốt cho con mà không làm con cảm thấy áp lực phải đạt kỳ vọng? 

Để thể hiện tình yêu và mong muốn tốt cho con mà không khiến con cảm thấy áp lực, điều quan trọng nhất là bố mẹ phải chuyển từ kỳ vọng mang tính áp đặt sang kỳ vọng mang tính hỗ trợ. Trẻ không sợ kỳ vọng; trẻ chỉ sợ cảm giác mình “không được phép thất bại” hoặc “chưa bao giờ đủ tốt”.

Trước hết, bố mẹ cần diễn đạt kỳ vọng dưới dạng gợi mở, không phải mệnh lệnh. Thay vì nói “Con phải học trường này cho ba mẹ”, hãy chuyển thành “Ba mẹ tin con có nhiều tiềm năng, và chúng ta cùng bàn xem con thấy con đường nào phù hợp nhất”. Cách nói này cho phép trẻ cảm nhận sự đồng hành, chứ không phải áp lực phải lựa chọn đúng theo ý gia đình.

Thứ hai, bố mẹ cần tách bạch tình yêu khỏi thành tích. Trẻ rất nhạy cảm: chỉ cần vài lần nghe câu “Ba mẹ chỉ muốn con thành công” là các em có thể ngầm hiểu rằng mình được yêu thương có điều kiện. Bố mẹ nên thường xuyên thể hiện rằng tình yêu dành cho con là trọn vẹn, kể cả khi con thất bại, thay đổi hướng đi, hoặc chưa đáp ứng được kỳ vọng nào đó.

Thứ ba, hãy giúp trẻ phát triển năng lực tự quyết. Khi trẻ được khuyến khích tự đặt mục tiêu, tự tìm giải pháp và tự chịu trách nhiệm cho lựa chọn của mình, các em sẽ cảm thấy mình làm vì bản thân, không phải để làm hài lòng bố mẹ. Khi đó, thành tích dù nhỏ cũng mang lại sự tự tin nội tại, chứ không phải sợ hãi trước chuẩn mực bên ngoài.

Cuối cùng, bố mẹ có thể thể hiện mong muốn tốt cho con bằng cách lắng nghe thực sự: lắng nghe sở thích, nỗi sợ, năng lực, giới hạn và cả những điều con còn mơ hồ. Khi trẻ cảm thấy tiếng nói của mình được tôn trọng, các em sẽ nhẹ nhàng đón nhận sự định hướng từ bố mẹ mà không xem đó là áp lực.

Tình yêu là nền tảng, nhưng cách thể hiện tình yêu mới là điều quyết định cảm xúc của trẻ. Khi bố mẹ đứng bên cạnh thay vì đứng phía trên, trẻ sẽ lớn lên trong sự tự tin, tự do và biết ơn — chứ không phải trong áp lực phải đáp ứng kỳ vọng.

Trong trường hợp chính bố mẹ cũng chịu ảnh hưởng từ tư duy “hy sinh để đổi lấy sự báo đáp”, chuyên gia khuyên họ bắt đầu thay đổi từ đâu?

Trong rất nhiều gia đình, tư duy “bố mẹ hy sinh để đổi lại sự báo đáp” không phải do ai cố tình tạo ra, mà là kết quả của văn hoá và cách nuôi dạy truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Khi chính bố mẹ cũng lớn lên trong niềm tin rằng tình yêu phải đi kèm sự hy sinh và con cái phải biết “đáp đền”, sự thay đổi không thể diễn ra trong một sớm một chiều.

Nhưng nó hoàn toàn có thể bắt đầu từ những bước nhỏ và thiết thực.Điều đầu tiên là nhận diện niềm tin cũ. Bố mẹ cần thành thật tự hỏi: “Liệu mình có đang kỳ vọng con đáp lại theo cách mình mong đợi?”, “Mình đang hy sinh vì yêu thương hay vì sợ bị xem là không làm tròn trách nhiệm?”.

Chỉ khi nhìn rõ động cơ bên trong, bố mẹ mới có thể tách bạch đâu là tình thương thuần khiết, đâu là kỳ vọng vô thức.Bước thứ hai là học cách đặt ranh giới lành mạnh cho chính mình. Nhiều phụ huynh hy sinh quá mức vì tin rằng làm ít đi nghĩa là “thiếu yêu thương”. Nhưng thực tế, tình yêu có giới hạn và ranh giới lại là cách nuôi dưỡng sự tôn trọng lẫn nhau trong gia đình.

Bố mẹ có thể bắt đầu bằng những điều đơn giản: không làm thay những việc con có thể tự làm, không quyết định thay cả khi xuất phát từ ý tốt, và cho phép bản thân nghỉ ngơi mà không thấy tội lỗi.

Tiếp theo, bố mẹ nên tập chuyển từ “hy sinh” sang “đồng hành”. Thay vì gánh hết, hãy chia sẻ, thay vì nói “Ba mẹ làm tất cả vì con”, hãy thử thay bằng “Ba mẹ luôn ở đây để hỗ trợ con khi con cần”. Thông điệp này giúp trẻ cảm thấy được yêu thương nhưng không bị ràng buộc trong nghĩa vụ.

Cuối cùng, sự thay đổi bền vững đến từ việc chữa lành chính mình. Nhiều bố mẹ mang theo vết thương của việc từng bị kỳ vọng quá mức từ gia đình gốc. Ý thức được điều này, cho phép bản thân chữa lành, học cách yêu thương mà không điều kiện, và tìm kiếm sự hỗ trợ (từ sách, nhóm phụ huynh, hoặc nhà chuyên môn) là những bước giúp họ “dừng vòng lặp” truyền đời.

Khi bố mẹ thay đổi, con cái không chỉ cảm thấy nhẹ nhàng hơn mà còn học được bài học quan trọng: yêu thương không phải là sự đánh đổi. Và chính sự chuyển dịch này sẽ giúp gia đình xây dựng một mối quan hệ gần gũi, tôn trọng và lành mạnh hơn cho cả ba thế hệ.