Vốn là cây mọc tự nhiên nên khổ qua rừng dễ thích nghi, dễ trồng, thời gian sinh trưởng ngắn, chỉ sau 45 ngày đã có thể thu hoạch cả quả lẫn lá, đọt non.
Khổ qua rừng hay mướp đắng rằng là loài cây dây leo thuộc họ bầu bí, mọc hoang dại ở các sườn núi, bìa rừng và những khu vực có khí hậu nhiệt đới như Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, các đảo vùng Caribbean… Trước đây, khổ qua rừng sinh trưởng hoàn toàn dựa vào điều kiện tự nhiên, gắn bó với đời sống của người dân vùng núi và được xem như một món quà quý của rừng.
Tại Việt Nam, khổ qua rừng phân bố nhiều ở Tây Nguyên và các tỉnh Tây Bắc. So với mướp đắng trồng phổ biến trong vườn nhà, khổ qua rừng có kích thước nhỏ hơn hẳn, cả dây và quả đều mảnh mai, trái thường chỉ to bằng ngón chân cái. Vỏ quả sần sùi, màu xanh đậm, dáng ngắn và hơi tròn. Điểm dễ nhận biết nhất của khổ qua rừng chính là vị đắng rất mạnh, đậm và sâu hơn nhiều so với mướp đắng thường, kèm theo mùi thơm đặc trưng khó lẫn.
Khổ qua rừng thường mọc hoang dưới chân núi đá, ven suối hoặc leo bám trên thân những cây rừng khác hoặc ở bờ rào. Trước đây, người dân vùng cao chỉ vào rừng hái về làm thực phẩm cho bữa ăn gia đình. Quả khổ qua rừng được xào trứng, xào thịt hoặc hãm nước uống. Lúc mới ăn, vị đắng khiến nhiều người “nhăn mặt”, nhưng càng nhai kỹ lại càng cảm nhận rõ hậu vị ngọt bùi, đậm đà.
Không chỉ là món ăn, từ lâu lá và quả khổ qua rừng còn được xem như một vị thuốc dân gian. Với nhiều gia đình vùng núi, mỗi khi bị ngứa ngáy, rôm sảy hay nóng trong người, người lớn lại vào rừng hái lá khổ qua mang về hãm nước uống hoặc đun nước tắm.
Ngày nay, khi xu hướng sử dụng thực phẩm tự nhiên và thảo dược ngày càng được ưa chuộng, khổ qua rừng từ loại cây hoang dại đã trở thành mặt hàng được săn tìm. Theo khảo sát trên các chợ mạng và sàn thương mại điện tử, khổ qua rừng tươi có giá khoảng 70.000 – 100.000 đồng/kg, trong khi khổ qua rừng phơi khô, đóng gói cẩn thận có thể bán với giá 200.000 – 350.000 đồng/kg.
Không chỉ quả, lá khổ qua rừng cũng là món rau rừng nổi tiếng. Lá có vị rất đắng, lần đầu thưởng thức dễ khiến người ăn e dè. Thế nhưng điều thú vị là càng nhai, vị đắng lại dần tan đi, nhường chỗ cho cảm giác ngọt hậu nhẹ nhàng, khiến nhiều người “ghiền” ngay từ lần đầu nếm thử.
Nhận thấy nhu cầu tiêu thụ khổ qua rừng ngày càng tăng, nhiều hộ dân đã mạnh dạn đưa giống cây này về trồng để phát triển kinh tế. Chỉ sau khoảng 45 ngày gieo trồng, cây bắt đầu cho trái, mang lại nguồn thu ổn định. Ngoài việc thu hoạch quả, người trồng còn tận dụng đọt non để bán, giúp tăng thêm giá trị. Với mô hình trồng lấy đọt, cây không cần làm giàn leo, thời gian thu hoạch rút ngắn, chỉ khoảng 1 tháng sau khi trồng đã có thể hái bán. Đặc biệt, một số hộ còn đầu tư xây dựng xưởng chế biến trà khổ qua rừng, đồng thời đứng ra thu mua, bao tiêu sản phẩm, tạo đầu ra bền vững cho người trồng.
Vốn là loài cây mọc tự nhiên trong rừng nên khổ qua rừng khá dễ trồng, khả năng thích nghi cao. Tuy nhiên, để cây sinh trưởng tốt, cho trái đều và đạt năng suất cao, người trồng vẫn cần nắm vững một số kỹ thuật cơ bản.
Yếu tố quan trọng hàng đầu quyết định hiệu quả canh tác chính là đất trồng. Khổ qua rừng thích hợp với đất tơi xốp, thoát nước tốt, không bị ngập úng và cần tránh xa các khu vực ô nhiễm. Trước khi trồng, đất phải được cày xới kỹ, làm sạch cỏ dại. Luống trồng nên được phủ bạt nhằm giữ ẩm cho đất, hạn chế cỏ mọc, giảm sâu bệnh và tránh thất thoát dinh dưỡng khi mưa lớn.
Do cây có sức sinh trưởng mạnh và cho thu hoạch trong thời gian dài, hệ thống giàn leo cần được làm chắc chắn để cây phát triển thuận lợi. Thông thường, trụ giàn được bố trí cách nhau khoảng 3m, hàng cách hàng 2m, kết hợp kéo kẽm và giăng lưới mắt cáo để dây leo bám tốt, thông thoáng, dễ chăm sóc và thu hái.
Khổ qua rừng có thể gieo hạt trực tiếp trên luống, tuy nhiên để tăng tỷ lệ nảy mầm, giúp cây con khỏe mạnh, nhất là trong mùa mưa, nhiều hộ lựa chọn phương pháp ươm cây trong bầu trước khi đem trồng ra ruộng, vừa tiết kiệm giống vừa nâng cao chất lượng cây.
Một kỹ thuật quan trọng khác là ngắt đọt. Nếu để cây phát triển quá rậm rạp, khổ qua rừng sẽ tập trung nuôi lá và dây, dẫn đến ít đậu trái. Vì vậy, cần tiến hành ngắt đọt theo các mốc thời gian phù hợp: lần đầu khoảng 10 ngày sau trồng, lần thứ hai sau lần ngắt đầu khoảng 5 ngày và lần thứ ba khi cây được khoảng 35 ngày tuổi. Việc ngắt đọt nên thực hiện vào buổi sáng, sau khi sương tan, trời khô ráo, không mưa.
Bón phân cho khổ qua rừng cần điều chỉnh tùy theo chất đất, tránh bón quá nhiều khiến cây chỉ tốt lá mà ít trái. Nước tưới cũng đóng vai trò quan trọng: khi cây chưa ra hoa, tưới mỗi ngày một lần; khi đã đậu trái, có thể giãn ra 2 ngày/lần, đặc biệt lưu ý bổ sung nước đầy đủ trong những ngày nắng nóng.
Sau khoảng 45 ngày trồng, khổ qua rừng bắt đầu cho thu hoạch. Thời điểm hái thích hợp nhất là vào sáng sớm, mỗi đợt thu cách nhau khoảng 2 ngày. Nên chọn những trái vừa chớm bung gai, không quá non cũng không quá già để đảm bảo hương vị đậm đà và chất lượng tốt nhất.
