Từ một loài cá nhỏ, hình dáng kém bắt mắt, ít được ưa chuộng, loài cá này đã trở thành sản phẩm được săn đón, góp phần mang lại sinh kế ổn định cho nhiều hộ ngư dân miền Trung.
Nếu từng đặt chân đến các tỉnh ven biển miền Trung như Quảng Ngãi, Đà Nẵng hay Phú Yên, du khách hẳn không xa lạ với món khô cá đét – thứ đặc sản dân dã nhưng đậm đà hương vị biển cả. Từ một loài cá nhỏ, hình dáng kém bắt mắt, ít được ưa chuộng, nay cá đét đã trở thành sản phẩm được săn đón, góp phần mang lại sinh kế ổn định cho nhiều hộ ngư dân miền Trung.
Cá đét là loài cá sống phổ biến ở vùng biển miền Trung, đặc biệt tập trung tại khu vực Phú Yên, Quảng Ngãi, Quảng Nam và Đà Nẵng. Cá có thân dài khoảng 30 – 40cm, hình dáng gần giống cá chình nhưng dẹt và gầy hơn. Vì hình thể nhỏ, dài, thân dẹp, nên người dân gọi là “cá đét”. Một số nơi lại cho rằng tên gọi này bắt nguồn từ thói quen chế biến cá theo kiểu “xẻ đôi phơi khô”, hay còn gọi là “khô đét”, rồi từ đó cái tên trở nên quen thuộc trong đời sống ngư dân.
Thuộc nhóm cá da trơn, thân dài và trơn nhẵn như lươn hoặc rắn, cá đét không có ngoại hình hấp dẫn. Tuy nhiên, thịt cá lại chứa hàm lượng đạm cao, ít béo và giàu canxi – những yếu tố khiến loài cá này ngày càng được chú ý về mặt dinh dưỡng. Cá thường xuất hiện nhiều vào mùa nắng, khoảng từ tháng 4 đến tháng 9 hằng năm, khi nước biển ấm và sản lượng đánh bắt đạt mức cao nhất.
Trước đây, cá đét gắn liền với những bữa cơm giản dị của ngư dân vùng biển. Sau mỗi chuyến đánh bắt, người dân thường mang cá về chế biến thành các món như kho, chiên hoặc phơi khô để dành ăn dần. Tuy nhiên, do thịt cá mềm, nhiều xương dăm nên cá đét không được ưa chuộng, giá bán thấp, chỉ được xem là món “chống đói” trong những ngày biển động, tàu thuyền ít ra khơi.
Thế nhưng vài năm trở lại đây, cá đét đã có “cuộc lột xác” ngoạn mục. Nhờ sự sáng tạo trong chế biến cùng nhu cầu tìm kiếm đặc sản vùng miền ngày càng cao, khô cá đét trở thành món ăn được nhiều thực khách yêu thích. Chỉ trong vòng 3 – 5 năm, từ món cá giá rẻ, cá đét khô đã vươn lên sánh ngang với các đặc sản nổi tiếng như mực khô, cá cơm khô hay cá bò khô.
Sự thay đổi này không chỉ mang lại giá trị ẩm thực mà còn giúp cải thiện đời sống người dân. Ở vùng biển Quảng Nam – Đà Nẵng, nhiều hộ ngư dân nhờ làm khô cá đét mà có nguồn thu nhập ổn định, thậm chí vươn lên thoát nghèo. Vào mùa nắng, khô cá đét trở thành mặt hàng “chạy” tại các chợ hải sản, sạp ven biển và cả trên các sàn thương mại điện tử.
Để làm được mẻ khô cá đét ngon, người dân vùng biển phải tuân thủ nghiêm ngặt các công đoạn từ chọn cá đến phơi nắng. Trước tiên, cá phải thật tươi, vừa được kéo lưới lên là đem sơ chế ngay. Cá được làm sạch, bỏ đầu, xẻ đôi rồi ngâm qua nước muối pha hạt nêm có độ mặn vừa phải. Bước này giúp cá săn lại, đồng thời khử mùi tanh tự nhiên.
Sau khi vớt cá ra để ráo, người thợ tiếp tục tẩm thêm muối ớt – công đoạn giúp tạo nên vị mặn mà và cay nhẹ đặc trưng. Cuối cùng, cá được đem phơi dưới nắng tự nhiên. Người làm nghề cho biết, nắng phải “vừa gắt vừa hiền” – nghĩa là đủ nóng để cá se mặt ngoài nhưng không làm thịt bên trong khô cứng. Khô cá đét đạt chuẩn là khi bên ngoài ráo, nhưng phần thịt bên trong vẫn còn độ dẻo, tươi và ngọt.
Công việc làm khô cá đét tưởng chừng đơn giản nhưng lại đòi hỏi kinh nghiệm. Tùy theo thời tiết từng ngày, người phơi cá phải điều chỉnh “độ muối” và “độ nắng” sao cho hợp lý. Nếu trời quá gắt, cá dễ bị giòn vỡ và mất vị ngọt. Nếu nắng yếu, cá lâu khô, dễ ẩm mốc. Chính sự tỉ mỉ và am hiểu ấy khiến mỗi mẻ khô cá đét mang đậm dấu ấn của từng làng chài.
Khô cá đét ngày nay không chỉ là món ăn tiện lợi mà còn là đặc sản hấp dẫn du khách. Cá đét khô có thể chế biến theo nhiều cách khác nhau: nướng, chiên, xào chua ngọt, rim me hay nướng sa tế. Tuy nhiên, những người sành ăn thường cho rằng, chỉ cần nướng cá đét trên than hồng là đủ cảm nhận trọn vẹn vị ngon tự nhiên.
Khi nướng, người ta đặt cá trên vỉ, để lửa liu riu cho đến khi hai mặt cá phồng lên, dậy mùi thơm nức. Miếng cá nướng chín vàng ửng hồng, dẻo dai, mằn mặn và cay nhẹ vị muối ớt. Món này ăn kèm tương ớt là đã đủ “bắt vị”, đặc biệt thích hợp cho những buổi tụ tập cùng bạn bè bên bờ biển hay quán cóc ven sông Hàn lộng gió.
Với người thành phố, cá đét có thể nướng bằng bếp gas hoặc lò vi sóng, tuy nhiên hương vị không thể sánh bằng cách nướng truyền thống. Cá dễ cháy bên ngoài nhưng bên trong vẫn còn sống, làm giảm độ ngọt và độ dẻo tự nhiên của thịt cá.
Bên cạnh đó, cá đét chiên giòn cũng là món khoái khẩu. Trước khi chiên, cá được tẩm ướp gia vị chừng 15 phút để thấm đều. Khi chiên, người nấu dùng vỉ kẹp ép cá cho phẳng để tránh bị cuộn tròn. Chỉ cần chiên đến khi cá vàng giòn, dậy mùi thơm là có thể thưởng thức ngay. Miếng cá giòn rụm, đậm đà, vừa béo vừa bùi, khiến ai từng thử qua đều khó quên.
Từ những mẻ cá ít giá trị, họ đã biến nó thành đặc sản được thị trường đón nhận, mang lại thu nhập ổn định. Cá đét khô hiện được đóng gói, bảo quản kỹ lưỡng, trở thành sản phẩm quà tặng đặc trưng được nhiều du khách mua về làm quà sau mỗi chuyến du lịch biển. Có thể nói, khô cá đét không chỉ mang hương vị mặn mòi của biển mà còn là biểu tượng cho tinh thần sáng tạo của ngư dân. Dù chỉ là món ăn dân dã, nhưng trong mỗi lát cá khô ấy là cả tâm huyết của người làm nghề, là mồ hôi đọng lại trên những sân phơi đầy nắng gió miền Trung.
Ngày nay, giữa nhịp sống hiện đại, khô cá đét vẫn giữ nguyên giá trị truyền thống, trở thành niềm tự hào ẩm thực của vùng duyên hải Trung Bộ. Mỗi khi nhắc đến đặc sản miền Trung, bên cạnh mực một nắng hay cá bò khô, người ta lại nhớ đến hương vị đậm đà, dân dã nhưng đầy sức hút của khô cá đét – món quà mặn mòi từ biển cả quê hương.
