Một món ăn mà chỉ cần nhắc đến tên là có thể biết ngay đó là đặc sản của mảnh đất Quảng Bình nắng gió.
Thời gian qua có một món ăn bất ngờ trở thành “hot trend” trên các nền tảng mạng xã hội như TikTok. Tiêu đề các video phần lớn là "Khi trong lớp có đứa bạn quê Quảng Bình" đi kèm với hình ảnh mọi người cầm trên tay một món ăn và nếm thử. Thứ đặc sản đó chính là món khoai deo - một trong những thức quà vô cùng đặc biệt của người Quảng Bình (nay sáp nhập thành tỉnh Quảng Trị).
Nhắc đến Quảng Bình, nhiều người sẽ nhớ đến vùng đất “gió Lào, cát trắng” khắc nghiệt, nơi những triền cát dài bất tận và những mùa nắng gắt như thiêu đốt. Trong điều kiện thiên nhiên cằn cỗi ấy, ít loại cây trồng có thể tồn tại và phát triển, nhưng cây khoai lang lại bén rễ, sinh trưởng bền bỉ. Từ bao đời, khoai lang không chỉ là nguồn lương thực thiết yếu cho người dân mà còn trở thành nguyên liệu để tạo nên một món ăn dân dã, giản dị mà đậm đà: khoai deo.
Nếu như trước kia, khoai deo chỉ đơn thuần là thức ăn dự trữ cho mùa lũ, mùa giáp hạt, thì ngày nay, món ăn ấy đã bước ra khỏi phạm vi của một vùng quê nghèo khó, trở thành đặc sản nổi tiếng cả nước. Khoai deo không chỉ xuất hiện trong những gói quà quê gửi gắm tình thân mà còn được đóng gói hút chân không, bày bán khắp nơi, thậm chí trở thành món quà được du khách trong và ngoài nước lựa chọn khi đến thăm vùng đất miền Trung đầy gian khó.
Quảng Bình là nơi có khí hậu khắc nghiệt bậc nhất cả nước: mùa hè nắng nóng gay gắt, mùa đông mưa bão triền miên, đất đai cằn cỗi và nhiễm mặn. Giữa điều kiện khắc nghiệt ấy, cây khoai lang lại thích nghi tốt, bén rễ trên đất cát, tỏa vị ngọt bùi đặc trưng mà ít nơi nào có được. Người dân nơi đây thường ví khoai lang nơi đây “ngọt hơn cả đường phèn, dẻo hơn cả mạch nha”. Chính vị đất, vị nắng và khí trời đã góp phần tạo nên sự khác biệt cho khoai lang Quảng Bình so với những vùng khác.
Khoai deo ngon phải đạt ba tiêu chí: khô nhưng dẻo, có màu vàng óng tựa mật ong và vị ngọt mát. Trong quá trình chế biến, người dân hầu như không sử dụng phụ gia, tất cả hương vị đều giữ nguyên sự tự nhiên của củ khoai. Có lẽ cũng bởi vậy mà nhiều người mới ăn lần đầu thường cảm thấy khó nhai, hơi cứng và dính răng. Nhưng nếu kiên nhẫn, ăn từ tốn, vị ngọt thanh cùng độ dẻo quyện lại sẽ dần lan tỏa, mang đến trải nghiệm khác biệt, càng nhai càng thấy bùi ngọt và khó quên.
Ngày xưa, khoai deo được làm ra để dự trữ cho mùa đói kém, bởi ưu điểm lớn nhất là có thể bảo quản rất lâu mà không sợ hỏng. Nó từng được gọi là “món ăn nhà nghèo”, là lương thực cứu đói trong những ngày bão lũ, mất mùa. Nhưng dòng chảy của thời gian đã biến món ăn ấy thành một giá trị văn hóa – ẩm thực mới. Năm 2023, khoai deo Quảng Bình được Tổ chức Kỷ lục châu Á vinh danh trong Top 5 đặc sản thiên nhiên và quà tặng Việt Nam. Đây không chỉ là niềm tự hào của người dân địa phương mà còn là minh chứng rõ rệt cho sức sống và giá trị văn hóa của món ăn này.
Đến xã Hải Ninh, huyện Quảng Ninh, du khách dễ dàng bắt gặp hình ảnh những khay khoai deo được phơi đầy sân, treo trên hàng rào, thậm chí dựng thành giàn phơi khắp nơi. Không cần đi xa, ngay từ đầu xã, những lớp khoai vàng óng đã hiện diện, như một dấu hiệu nhận diện của làng nghề truyền thống.
Thôn Tân Định được coi là “cái nôi” sản xuất khoai deo nổi tiếng nhất Hải Ninh và cũng là trung tâm lớn nhất của Quảng Bình. Mỗi mùa nắng lên, người dân nơi đây lại bắt đầu công việc quen thuộc: phơi mình dưới cái nắng gần 40 độ C để cho ra đời những mẻ khoai deo ngọt lành. “Mới 7 giờ sáng mà trời đã nắng gắt, nhưng càng nắng thì khoai càng dẻo, càng ngon” – một hộ sản xuất chia sẻ.
Bà Luyến, một trong những hộ làm khoai deo hơn 10 năm tại Tân Định, cho biết mỗi năm gia đình bà xuất bán khoảng 4 – 5 tấn khoai deo. Con số này chỉ thuộc dạng sản xuất nhỏ lẻ, bởi toàn xã Hải Ninh hiện có khoảng 250 hộ dân tham gia nghề này, tập trung chủ yếu ở hai thôn Tân Định và Hiển Trung. Mỗi năm, sản lượng toàn xã đạt gần 300 tấn, cung cấp cho khắp cả nước.
Khoai deo tưởng chừng đơn giản nhưng lại là sản phẩm của cả quá trình dài và công phu. Nguyên liệu khoai thường được trồng ngay tại xã, một phần khác nhập từ huyện Lệ Thủy. Để có mẻ khoai ngon, củ khoai tươi phải trải qua nhiều công đoạn: phơi khoảng 12 nắng, ủ trong chăn bông 3 ngày, sau đó mang đi luộc chín, thái lát rồi lại tiếp tục phơi thêm 12 nắng nữa. Tổng cộng, từ khi củ khoai vừa nhổ đến khi thành phẩm, quá trình kéo dài khoảng một tháng.
Điều kiện thời tiết đóng vai trò quyết định. Chỉ cần một cơn mưa trái mùa xuất hiện, cả mẻ khoai coi như hỏng. Vì vậy, người làm nghề luôn phải “canh trời”, phụ thuộc hoàn toàn vào nắng gió. Công sức bỏ ra nhiều, rủi ro cao, nhưng chính sự gian khó ấy lại làm nên giá trị đặc biệt của khoai deo.
Hiện nay, khoai deo được bán với giá dao động từ 110.000 – 120.000 đồng/kg. Du khách đến Quảng Bình dường như đều mua thử, bởi đây không chỉ là món ăn mà còn là một phần hồn cốt của vùng đất.
Khoai deo không chỉ là một món ăn vặt. Với người Quảng Bình, nó còn là ký ức, là niềm tự hào. Vị ngọt thơm, dẻo bùi của khoai thường được thưởng thức cùng ly trà nóng, vừa nhâm nhi vừa trò chuyện, như một cách gắn kết tình thân. Khoai deo ngày nay đứng ngang hàng với những đặc sản nổi tiếng khác của Quảng Bình như cháo canh, bánh lọc, mực khô, trở thành biểu tượng ẩm thực của miền đất gió Lào cát trắng.
Từ một món ăn chống đói của người dân nghèo, khoai deo đã vượt lên hoàn cảnh để khẳng định giá trị trong đời sống ẩm thực Việt Nam. Đó là minh chứng cho sức sống mãnh liệt, tinh thần bền bỉ của người Quảng Bình – những con người biết biến cái khó thành cái hay, biến những gì giản dị nhất thành niềm tự hào.
Khoai deo Quảng Bình không chỉ là một món ăn dân dã mà còn là kết tinh của nắng gió, đất đai và công sức con người. Sự ngọt dẻo ấy gói trọn trong nó cả một câu chuyện về sự kiên cường của người dân miền Trung. Ngày nay, khi khoai deo trở thành đặc sản được vinh danh ở tầm châu Á, nó không chỉ là niềm tự hào của Quảng Bình mà còn là đại diện tiêu biểu cho văn hóa ẩm thực Việt Nam.
