Loài nấm quý hiếm này, tựa như một món quà từ lòng đất, đã và đang mang lại "bát cơm đầy" cho nhiều người dân nơi đây, dệt nên những câu chuyện kỳ thú về hành trình "săn lộc" đầy thử thách nhưng kết quả lại vô cùng ngọt ngào.
Không cần đến công sức trồng trọt hay chăn nuôi, nhiều người dân Quảng Trị vẫn có thể thu về tiền triệu mỗi ngày nhờ nấm mối. Cuộc "đi săn lộc" này dù đôi khi không hề nhàn hạ, nhưng lại mang đến những thành quả bất ngờ, đúng nghĩa "làm chơi ăn thật". Chỉ cần may mắn nhặt được những cây nấm vừa đội đất chui lên, một ngày công đã có thể quy đổi thành khoản thu nhập đáng mơ ước.
Nấm mối, tên gọi được cho là bắt nguồn từ những đụn đất do đàn mối tạo ra, thường xuất hiện vào khoảng tháng 10 âm lịch, khi tiết trời chuyển ẩm ướt. Khi mới nhô lên khỏi mặt đất, chúng có hình dáng tựa nấm rơm, nhỏ xinh và e ấp. Nhưng chỉ sau một đêm, kỳ diệu thay, tai nấm đã lớn nhanh, đường kính có thể đạt khoảng 3 cm. Phần đỉnh đầu nấm mang màu đen tuyền, rồi nhạt dần xuống hai bên vành tai, tạo nên một vẻ đẹp thanh tao. Cuống nấm trắng ngà, hơi ngả vàng ở phía dưới gốc, vươn cao khoảng 5-6 cm.
Vòng đời của nấm mối cực kỳ ngắn ngủi. Từ khi vươn mình khỏi lòng đất, chúng chỉ tồn tại rực rỡ trong khoảng 24 giờ. Nếu không được thu hái kịp thời, nấm sẽ tàn lụi rất nhanh, trả lại vẻ hoang sơ cho mặt đất. Nấm mối có mặt ở hầu hết các địa phương, nhưng thời điểm chúng mọc lại có sự khác biệt tùy vùng miền. Có nơi xuất hiện vào mùa khô, nơi lại sau những cơn mưa mùa hè. Riêng ở Huế, nấm mối thường mọc khi trời mưa lê thê và se lạnh, báo hiệu một mùa nấm bắt đầu.
Khi những cơn mưa bắt đầu rơi, kèm theo gió se lạnh len lỏi, cũng là lúc người dân quê chuẩn bị cho cuộc "săn" nấm mối. Khoảng 3 giờ sáng, những người dân thôn Kiên Phước, xã Triệu Ái, H.Triệu Phong (Quảng Trị) đã lục tục thức giấc. Họ đi thành từng nhóm, rọi đèn pin, mò mẫm trong đêm tối, len lỏi vào những khu rừng sâu, sục sạo từng bụi cây, cẩn thận lật từng chiếc lá mục cho đến khi trời rạng sáng mới trở về.
Cuộc hành trình này đòi hỏi sự kiên trì và kinh nghiệm. Những khoảnh rừng gần hết nấm, nhiều người không ngại khó khăn, sẵn sàng lội sình lầy, trèo lên những ngọn đồi xa hơn để tìm kiếm. Chị Bông, một người có kinh nghiệm nhiều năm trong nghề hái nấm mối, chia sẻ bí quyết: nấm mối thường nấp mình trong những đám lá mục dưới gốc cây và mọc thành từng đám lớn. Hiếm khi chỉ có một cây nấm đơn lẻ; hễ thấy một cây, hãy nhìn quanh vài mét vuông, chắc chắn sẽ thấy thêm những cây khác. Người nào thính nhạy còn có thể ngửi thấy mùi đặc trưng của nấm, một mùi tanh nồng rất riêng.
Tại xã Cam Chính (H.Cam Lộ), vùng bán sơn địa được ví như thủ phủ nấm mối của Quảng Trị, từ đầu tháng 11, nhiều người cũng bắt đầu những đêm rọi đèn, đi dọc bờ rào, từng hàng cây, lật từng tảng mùn lá ẩm ướt để tìm kiếm "lộc trời". Những người sành hái nấm mối ở Quảng Trị bật mí rằng, cứ sau vài ngày hanh khô rồi lại mưa, trời trở gió mùa là "dân chuyên" sẽ lẳng lặng chuẩn bị đồ nghề. Thời điểm lý tưởng nhất để tìm nấm là lúc rạng sáng, khi nấm vừa nảy mầm từ lòng đất. Việc này đòi hỏi sự nhanh nhẹn, bởi nấm búp (chưa bung dù) có giá trị cao hơn gấp rưỡi so với nấm đã bung dù. Họ thậm chí còn phải chạy đua với cả côn trùng, vì nấm mối vốn dĩ là món khoái khẩu của chúng.
Dù phải trải qua những cuộc "đua tranh" và đôi khi gặp rủi ro, nhưng hành trình hái nấm mối không phải lúc nào cũng quá nặng nề. Bởi lẽ, nếu "trúng lộc", nhiều người có thể bán nấm bỏ túi tiền triệu dễ dàng. Kém may mắn hơn, họ cũng giữ lại để có một bữa ăn ngon tuyệt. Và nếu không kiếm được cọng nào, họ vẫn cười tươi, coi như một buổi đi tập thể dục buổi sáng.
Nấm mối được mệnh danh là "nữ hoàng" trong thế giới nấm bởi hương vị tuyệt vời và giá trị dinh dưỡng cao. Mỗi kilôgam nấm này có giá đắt gấp vài lần so với thịt heo, thịt gà. Vừa ngon, vừa hiếm, chúng chỉ mọc vào khoảng thời gian nhất định trong năm, thường rơi vào tháng 10-11 âm lịch. Sau đó, dù có tìm đỏ mắt cũng không thấy. Chính vì vậy, khi nấm mối vào mùa, người ta đổ xô đi thành từng đoàn, sục sạo ở nhiều khoảnh đất, mảnh vườn, khu rừng để tìm kiếm.
Sau khi thu hái, nấm mối được làm sạch, rửa qua nước, để ráo rồi đem đi chế biến. Khác với nấm tràm phải ngâm nước muối và luộc chín để bớt độ đắng, nấm mối không cần cầu kỳ như vậy bởi chúng không đắng và không có chất nhầy. Điều này càng làm tăng thêm giá trị và sự hấp dẫn của nấm mối.
Mức giá của nấm mối ở Quảng Trị dao động từ 150.000 - 250.000 đồng/kg tùy thời điểm. Tuy nhiên, khi đi vào thị trường phía Nam, mức giá này càng "sốt" hơn. Tại TP. Huế, khách hàng dễ dàng bỏ ra 300.000 đồng để mua 1 kg nấm mối. Đến TP. Đà Nẵng, giá đã nhích lên 400.000 - 500.000 đồng/kg. Một nhà hàng ở tỉnh Bình Dương thậm chí niêm yết món nấm mối với giá 600.000 đồng/kg. Tuy nhiên, vì đặc tính hàng tươi, khó trữ lâu và dễ hỏng khi vận chuyển xa, việc kinh doanh nấm mối cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro.
Ngay đầu mùa, khi những búp nấm mối đầu tiên xuất hiện lác đác ở các phiên chợ Quảng Trị, người bán đã niêm yết giá 150.000 đồng/kg và không ngó lơ trước những lời kỳ kèo trả giá. Khi vào chính vụ, dù lượng nấm nhiều hơn, giá nấm mối vẫn không giảm. Thậm chí, cảnh người ta tranh nhau từng rổ nấm mối vẫn diễn ra như cơm bữa ở các chợ. Nhiều "đại gia" trót nghiện loại nấm này, hễ thấy có bao nhiêu hàng là mua bấy nhiêu.
Với hương vị ngọt lành, thanh đạm cùng giá trị dinh dưỡng cao, nấm mối là món khoái khẩu của nhiều người. Chỉ cần cắt chân, gọt sơ, rửa sạch, người nội trợ đã có thể chế biến thành nhiều món khác nhau. Ở Quảng Trị, nấm mối thường được xào, nướng hoặc nấu cháo bột lọc. Nấm cũng dễ dàng kết hợp với thịt heo, thịt dê để làm món kho, hầm, tạo nên những hương vị độc đáo, khó quên.
